Μιχάλης Πολίτης[email protected]

Κάθε Χριστούγεννα, η γνωστή ροδαλή φιγούρα με την κατάλευκη γενειάδα και τα κόκκινα ρούχα, μας επισκέπτεται μοιράζοντας δώρα και σκορπώντας χαμόγελα στους πιτσιρικάδες.

Η φιγούρα με τα δεκάδες ονόματα και τους άλλους τόσους τόπους καταγωγής είναι ίσως ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του φαινομένου που ονομάζεται “παγκοσμιοποίηση”.

Πράγματι ο Αι Βασίλης, έχει ξεπεράσει την αρχική θρησκευτική του υπόσταση και έχει γίνει ένας παγκόσμιος μύθος χαράς και ευτυχίας ανεξάρτητος από θρησκείες.

Μερικές από τις ονομασίες του Αι -Βασίλη ανά τον κόσμο

Ο πολυδιάστατος και παγκοσμιοποιημένος Αι-Βασίλης λοιπόν έρχεται από την ανατολή, ντύνεται αμερικάνικα και ταξιδεύει με σκανδιναβικά μεταφορικά μέσα.

Εμείς λοιπόν θα προσπαθήσουμε να βρούμε τα ίχνη του Αι-Βασίλη παίρνοντας σαν βάση τη χριστιανική παράδοση.

Εδώ αξίζει να εξηγήσουμε ότι η χριστιανική παράδοση σε όλον τον κόσμο θεωρεί τον Άγιο Νικόλαο σαν τον σημερινό Αι-Βασίλη ή Santa Claus. Και μόνο η ελληνορθόδοξη Εκκλησία και παράδοση ταυτίζει τον Αι-Βασίλη με τον Μέγα Βασίλειο τον επίσκοπο Καισαρείας.

Ας δούμε λοιπόν πρώτα την ελληνική εκδοχή.

Ο Μέγας Βασίλειος

Ο Μέγας Βασίλειος ήταν άγιος της Ορθόδοξης εκκλησίας. Γεννήθηκε στην Νεοκαισάρεια του Πόντου γύρω στο 330 μ.Χ. από οικογένεια χριστιανική και εύπορη και μεγάλωσε στην Καισαρεία της Καππαδοκίας. Ο πατέρας του Βασίλειος ήταν δάσκαλος ρητορικής στον Πόντο. Η μητέρα του Εμμέλια ήταν από τις πιο μορφωμένες και ενάρετες γυναίκες της εποχής, θυγατέρα χριστιανού μάρτυρα. Το ίδιο εξαίρετη ήταν και η γιαγιά του, Μακρίνη. Από τέτοιους γονείς έλαβε ο Βασίλειος τη χριστιανική του ανατροφή και τη φροντίδα για τη μόρφωσή του. Σπούδασε πρώτα στην Καισαρεία έπειτα στην Κωνσταντινούπολη τη θεολογία και τα νομικά και αργότερα στην Αθήνα. Πέντε χρόνια στην Αθήνα διδάχτηκε τη φιλοσοφία, τη ρητορική, την αστρονομία, την ιατρική και τη γεωμετρία. Εκεί γνωρίστηκε καλά με τον ανιψιό του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, τον Ιουλιανό που αργότερα έγινε αυτοκράτορας. Τότε συνδέθηκε με βαθιά και ισόβια φιλία με τον συνσπουδαστή του Γρηγόριο Ναζιανζινό.

Επιστρέφοντας στην Καισαρεία, διδάσκει με επιτυχία της ρητορική. Έπειτα αποφασίζοντας να ασπασθεί το μοναχικό βίο, επισκέπτεται τα μεγάλα κέντρα του μοναχισμού, γίνεται μοναχός και ασκείται σκληρά επί πέντε χρόνια. Στις κρίσιμες ώρες για την ορθοδοξία, τον καλεί η εκκλησία να προσφέρει τις πολύτιμες υπηρεσίες του στον αγώνα κατά των αιρετικών Αρειανών, κατά των εχθρών, των αυτοκρατόρων και κατά της δυστυχίας. Έτσι χειροτονείται διάκονος, πρεσβύτερος και τέλος επίσκοπος της Καισαρείας. Στη μεγάλη πείνα του 368 όχι μόνο κινητοποίησε τους πλούσιους να βοηθήσουν εκείνους που είχαν ανάγκη, αλλά ίδρυσε και ολόκληρο συγκρότημα από φιλανθρωπικά ιδρύματα (Φτωχοκομείο, Ορφανοτροφείο, Νοσοκομείο – στο οποίο υπηρετούσε ο ίδιος ως ιατρός και νοσοκόμος – και άλλα). Μια πραγματική νέα πόλη, που προς τιμήν του ονομάστηκε Βασιλειάδα.

Ο Μέγας Βασίλειος

Για την επικράτηση της Ορθοδοξίας εργάστηκε όχι μόνο με την αντίσταση και την συγγραφή, αλλά και με την προσπάθεια της διαφυλάξεως της ενότητας της εκκλησίας.

Η δραστηριότητα του Μ. Βασιλείου περιέλαβε και τη διαρρύθμιση της λατρείας (Θεία Λειτουργία του), την οργάνωση του μοναχικού βίου και τη συστηματοποίηση του κοινωνικού έργου. Αξιοθαύμαστο είναι και το συγγραφικό του έργο. Τα πολλά και εκλεκτά του έργα διαιρούνται σε δογματικά, πρακτικά, ομιλίες και επιστολές. Ωστόσο οι βαριές κοινωνικές εκκλησιαστικές φροντίδες ήταν δυσβάστακτες για το ασθενικό και ασκητικό του Ιεράρχη. Η υποβόσκουσα ασθενικότητα, εκδηλώθηκε σαν οξεία νόσος των νεφρών, την πορεία της οποίας παρακολουθούσε εναγώνια ολόκληρη η Καισαρεία.

Άρρωστος λοιπόν βαριά ο Μέγας Βασίλειος θα εγκαταλείψει τα εγκόσμια στις 31 Δεκεμβρίου του 378, αφήνοντας πίσω μεγάλη και αφόρητη θλίψη στο λαό και γενικό πένθος. Το ποίμνιό του, προέπεμψε την σωρό του στην Άνω Ιερουσαλήμ την 1η Ιανουαρίου του 379, οπότε τελείται και η πάνσεπτη μνήμη του.

Ιστορικά να αναφέρουμε ότι η Καθολική εκκλησία μνημονεύει επίσης σαν άγιο τον Μέγα Βασίλειο και τοποθετεί τον θάνατο του Ιεράρχη στις 14 Ιουνίου του 379, τιμά δε την μνήμη του στις 2 Ιανουαρίου.

Ο πρωτοχρονιάτικος εορτασμός της μνήμης του Ιεράρχη, μεταφέρθηκε από γενιά σε γενιά σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του Ορθόδοξου Ελληνισμού και το φιλανθρωπικό του έργο υπήρξε έμπνευση για πράξεις αλληλεγγύης και αγάπης.

Ο καθηγητής της Λαογραφίας Δημήτρης Λουκάτος στο βιβλίο του “Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών” γράφει ότι ο δικός μας άγιος Βασίλης “ήταν ένας καθαρά πρωτοχρονιάτικος άγιος, κάτι ανάμεσα στον πραγματικό Ιεράρχη της Καισαρείας και σ’ ένα πρόσωπο συμβολικό του Ελληνισμού, που ξεκινούσε από τα βάθη της ελληνικής Ασίας, κι έφτανε την ίδια μέρα σ’ όλα τα πλάτη, από τον Πόντο ως την Επτάνησο κι από την Ήπειρο ως την Κύπρο. Ξεκινούσε σαν μεσαιωνικός πεζοπόρος, αμέσως ύστερ’ από τα Χριστούγεννα, με το ραβδί στο χέρι, και περνούσε απ’ τους διάφορους τόπους, καλόβολος πάντα και κουβεντιαστής με όσους συναντούσε”.

Και συνεχίζει ο Καθηγητής: “Δεν κρατούσε κοφίνι στην πλάτη του ούτε σακί φορτωμένο με δώρα. Εκείνο που έφερνε στους ανθρώπους ήταν περισσότερο συμβολικό: η καλή τύχη ιδιαίτερα κι η ιερατική ευλογία του. Το μόνο κάπως συγκεκριμένο ήταν το μαγικό ραβδί του, απ’ όπου με θαυμαστόν τρόπο βλάσταιναν ή ζωντάνευαν κλαδιά και πέρδικες, σύμβολα των αντίστοιχων δώρων, που θα μπορούσε να μοιράσει στους ευνοουμένους του”.

Βυζαντινό Κάστρο στην Καισάρεια

Και συνεχίζει ο Καθηγητής: “Δεν έφερνε τίποτα ο άγιος Βασίλης. Αντίθετα λες και ζητούσαν την ευλογία του, με το να μοιράζουν από δική τους πρόθεση οι άνθρωποι δώρα και λεφτά”, δηλαδή “γονείς και συγγενείς έδιναν στα παιδιά τους μπουναμάδες ή και μεταξύ τους τα δώρα”.

Αν και η φήμη του Μεγάλου Βασιλείου παρέμεινε άσβηστη μέσα στους αιώνες, όπως και η ανάδειξη της Καισαρείας ως μεγάλου χριστιανικού κέντρου, στις μέρες μας δεν έχουν απομείνει στην όμορφη αυτή πόλη της Καππαδοκίας, μνημεία από εκείνη την περίοδο.

Η Νεοκαισάρεια (σημερινό Niksar) γενέτειρα του Μ. Βασιλείου. Σήμερα είναι μια μικρή κωμόπολη του Πόντου

Η πόλη της Καισαρείας χτισμένη στην καρδιά της Ανατολίας και πρωτεύουσα της Καππαδοκίας (σημερινή Τουρκία) υπήρξε εμπορικό κέντρο και ταξιδιωτικό σταυροδρόμι από την προϊστορική ακόμα εποχή.

Από την εποχή των Χετταίων, γνωρίζει πολλούς διαφορετικούς αφέντες. Πέρσες, Σύριοι, Έλληνες, Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Σελτζούκοι, Μαμελούκοι και τέλος Οθωμανοί αφήνουν τα σημάδια τους στην πόλη.

Η αλλαγή αφεντάδων και κυρίως η μακρόχρονη επικράτηση μουσουλμανικών στοιχείων, είναι ίσως η κυριότερη αιτία έλλειψης χριστιανικών μνημείων στην περιοχή.

Η Καισάρεια (σημερινό Kayseri) εξακολουθεί να είναι εμπορικό κέντρο. Τα περίφημα χαλιά της περιμένουν τους επίδοξους αγοραστές.

Η Καισαρεία (σημερινό Kayseri) εξακολουθεί να είναι εμπορικό κέντρο και έχει μεγάλη βιομηχανική και τουριστική ανάπτυξη. Χτισμένη σε οροπέδιο και σε υψόμετρο πάνω από 1000 μέτρα, έχει να επιδείξει μια σειρά από αξιοθέατα, όπως κοιλάδες, καταρράκτες, ηφαίστειο, ζωολογικούς κήπους, προϊστορικά ευρήματα, μουσεία μουσουλμανικά τεμένη αλλά και τα περίφημα χαλιά της και τα παραδοσιακά της εδέσματα.

Είναι φυσικό λοιπόν οι Τούρκοι να μην ενδιαφέρονται για την αποκατάσταση των χριστιανικών μνημείων της περιοχής αφού άλλωστε, όπως θα δούμε παρακάτω, προτιμούν να εκμεταλλευτούν τουριστικά τον Άγιο Νικόλαο. Άλλωστε, τα βαλάντια των καθολικών και των αμερικανόφερτων τουριστών είναι σαφώς πλουσιότερα και περισσότερα από αυτά των ελληνορθοδόξων προσκυνητών.

Μάταια ψάχναμε λοιπόν εδώ τον Αι- Βασίλη μας. Καιρός να πάμε παρακάτω.

Ο Άγιος Νικόλαος

Ο Άγιος Νικόλαος Μυρών

Σύμφωνα με τη χριστιανική θρησκεία, ο Άγιος Νικόλαος γεννήθηκε το 280 μ.Χ. στα Πάταρα, μια παραθαλάσσια πόλη της Λυκίας, στη σημερινή Τουρκία, από γονείς ευσεβείς και πλούσιους. Ο Νικόλαος έχασε τους γονείς του σε ηλικία δεκατριών ετών εξαιτίας ενός λοιμού και έγινε κληρονόμος μιας μεγάλης περιουσίας. Ο άγιος διέθετε την περιουσία του για να ανακουφίζει τους φτωχούς, τις χήρες, τα ορφανά και όλους όσοι είχαν ανάγκη. Ο θείος του, ιερέας, τον έβαλε σε μοναστήρι ώστε να γίνει και ο ίδιος ιερέας. Σε ένα ταξίδι του στα Ιεροσόλυμα, χειροτονήθηκε ιερέας και μέσα σε λίγα χρόνια ο Νικόλαος έγινε επίσκοπος στη Μύρα, παρά το νεαρό της ηλικίας του. Για το λόγο αυτό ήταν γνωστότερος με το όνομα «Το αγόρι-επίσκοπος». Την εποχή εκείνη ο ρωμαίος αυτοκράτορας Διοκλητιανός εξέδωσε διάταγμα που όριζε ότι όλοι οι υπήκοοι θα πρέπει να προσκυνούν τον αυτοκράτορα σαν θεό. Η άρνηση του Νικολάου αλλά και χιλιάδων άλλων χριστιανών να υπακούσουν στο διάταγμα τους οδήγησε στη φυλακή.

Ύστερα από δέκα χρόνια ο Νικόλαος και οι υπόλοιποι φυλακισμένοι ελευθερώθηκαν χάρη στο διάδοχο του Διοκλητιανού, τον Κωνσταντίνο. Έτσι, το 313 μ.Χ. ο Νικόλαος έγινε και πάλι επίσκοπος στη Μύρα, αποκτώντας ιδιαίτερη φήμη.

Το εξωτερικό του ναού του Αγίου Νικολάου στη Μύρα σήμερα με προστατευτικά σκέπαστρα

Όπως ιστορεί ο βίος του, και μετά θάνατον δεν λησμόνησε το ποίμνιο του, αλλά καθημερινώς ευεργετούσε και ελευθέρωνε από κάθε κίνδυνο όσους τον επικαλούνταν. Ο Άγιος Νικόλαος συμμετείχε στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας. Φτάνοντας σε βαθύ γήρας κοιμήθηκε το έτος 330 ή 333/4μ.Χ. Σύμφωνα με την Καθολική εκκλησία πέθανε, στις 6 Δεκεμβρίου του 342 μ.Χ. Αυτήν την ημέρα (6 Δεκεμβρίου) τιμάται η μνήμη του και από τις δύο εκκλησίες (Ορθόδοξη και Καθολική). Τιμάται ως προστάτης των παιδιών και των ναυτικών.

Με το πέρασμα των αιώνων η φήμη του θαυματουργού αγίου εξαπλώνεται στη δύση, ιδιαίτερα μεταξύ των ναυτικών με αποκορύφωμα το 1087 όταν Ιταλοί ναυτικοί έκλεψαν το λείψανο του Νικολάου από τον τάφο του στη Μύρα, για να το προστατέψουν από τους πειρατές. Το λείψανο μεταφέρθηκε στο Μπάρι της Ιταλίας, όπου πραγματοποιήθηκε μεγάλος εορτασμός. Γράφτηκε ότι εκείνη την ημέρα θεραπεύτηκαν σαράντα επτά άνθρωποι και πολλοί άλλοι τις επόμενες ημέρες. Οι κάτοικοι του Μπάρι έχτισαν προς τιμήν του αγίου μια μεγαλόπρεπη εκκλησία, όπου στέγασαν το λείψανό του. Ο θρύλος του Αγίου Νικολάου απέκτησε ιδιαίτερη φήμη. Ο ίδιος ο άγιος απεικονίζεται με λευκή γενειάδα, να πετάει στον ουρανό πάνω σε ένα λευκό άλογο.

Το εσωτερικό του ναού του Αγίου Νικολάου στη Μύρα

Ο θρύλος του προστάτη των ναυτικών και των παιδιών γρήγορα έγινε αφορμή στην Δυτική Ευρώπη για την εμφάνιση του εθίμου ανταλλαγής δώρων, η προσφοράς δώρων στα παιδιά την ημέρα της μνήμης του Αγίου στις 6 Δεκεμβρίου. Από εκεί ξεπήδησε και ο Santa Claus μια παράφραση του ονόματος του Αγίου Νικολάου και το έθιμο της ανταλλαγής δώρων συνδέθηκε σιγά σιγά με τα Χριστούγεννα.

Ψάξαμε λοιπόν τα ίχνη του Αι-Βασίλη των Καθολικών στη Μύρα της Λυκίας όπου έζησε και πέθανε ο Άγιος Νικόλαος.

Η πανάρχαια χώρα της Λυκίας, γενέτειρα του ομηρικού Σαρπηδόνα, σήμερα ανήκει στην Τουρκία και είναι μια από τις πιο τουριστικές περιοχές με κυριότερη πόλη την Αττάλεια. Η Μύρα (σημερινό Demre/Kale) απέχει μιάμιση ώρα οδικώς από την Αττάλεια και αποτελεί τόπο προσκυνήματος αλλά και τουριστική ατραξιόν ιδιαίτερα κάθε Δεκέμβριο.

Η συλημένη σαρκοφάγος του Αγίου Νικολάου στη Μύρα

Στη Μύρα σώζεται σήμερα ο ναός του Αγίου Νικολάου, ή ότι έμεινε από αυτόν, και λειτουργεί πια σαν μουσείο.

Εδώ να σημειώσουμε ότι ο ναός αυτός χτίστηκε πάνω στα ερείπια προγενέστερου ναού που ήταν αφιερωμένος στη θεά Άρτεμη Ευθήρα που ήταν η κυρίαρχη θεότητα στην περιοχή πριν την εμφάνιση του Χριστιανισμού.

Το άγαλμα του Αγίου Νικολάου πάνω στην υδρόγειο. Λέγεται ότι το έφτιαξαν Ρώσοι.

Τον 2ο μ.Χ. αιώνα ένας σεισμός κατέστρεψε τον ναό και στα ερείπιά του στήθηκε χριστιανικός ναός του οποίου ο Άγιος Νικόλαος έγινε αργότερα επίσκοπος.

Οι Ιταλοί ναυτικοί για να αποσπάσουν τα λείψανα του Αγίου που βρίσκονταν στο ναό έσπασαν την μαρμάρινη σαρκοφάγο το 1087. Η σαρκοφάγος παρέμεινε στο ναό που είχε πάλι καταστραφεί με το πέρασμα των χρόνων ώσπου η Τσαρίνα της Ρωσίας αγόρασε την περιοχή από τους Τούρκους και αναστήλωσε το ναό το 1750.

Σήμερα οι Τούρκοι εκμεταλλεύονται το μύθο του Santa Claus και έχουν αξιοποιήσει τον χώρο τουριστικά.

Ο περιβάλλων χώρος του ναού έχει διαμορφωθεί σε πάρκο ενώ όλη η περιοχή σε πλατεία όπου στη μέση της δεσπόζει ένα άγαλμα του Αγίου Νικολάου πάνω στην υδρόγειο, που λέγεται ότι το έφτιαξαν Ρώσοι.

Φυσικά δεν λείπει και ο Santa Claus,- για να μην ξεχνιόμαστε – το άγαλμα του οποίου βρίσκεται στο πάρκο, ένα σύμπλεγμα με δύο παιδάκια.

Santa Claus για όλα τα γούστα.

Ενίοτε δίνεται η ευκαιρία σε παιδάκια να φωτογραφίζονται μαζί με όλες τις εκδοχές του Santa Claus, αγάλματα και κομπάρσους ντυμένους με την γνωστή κόκκινη φορεσιά. Όλα αυτά υπό τις ευλογίες καθολικών ιερέων. Είπατε κάτι για κιτς;

Περιττό να τονίσουμε ότι στις 6 Δεκεμβρίου κάθε έτους υπάρχει κοσμοσυρροή προσκυνητών αλλά και απλών τουριστών μιας και τελούνται λειτουργίες στη μνήμη του Αγίου από Καθολικούς αλλά και από Ορθοδόξους ιερείς ταυτόχρονα.

Ο Πάπας και το Οικουμενικό πατριαρχείο δίνουν πολύ μεγάλη σημασία σ’ αυτήν τη γιορτή. Ο Άγιος Νικόλαος είναι φανερό ότι ενώνει τις δύο εκκλησίες.

Οι Τούρκοι βέβαια δεν έχουν κανένα λόγο να εμποδίσουν αυτές τις χριστιανικές τελετές αφού βγαίνουν οικονομικά ωφελημένοι από όλα αυτά τα δρώμενα, φροντίζουν ωστόσο να προσθέσουν την δική τους πινελιά στο σκηνικό, έχοντας υψωμένη μια τεράστια τουρκική σημαία με το μισοφέγγαρο-σημάδι του Ισλάμ, έξω από τον ναό. Αυτό θα πει παγκοσμιοποίηση!

Εγκαταλειμμένος χριστιανικός ναός. Η αλήθεια πίσω απ’ τη βιτρίνα.

Την ίδια αβρότητα όμως δεν την δείχνουν για άλλα χριστιανικά μνημεία και αυτό είχαμε την ευκαιρία να το διαπιστώσουμε καθ’ οδόν προς τα Πάταρα, την γενέτειρα του Αγίου Νικολάου, όπου περίπου στη μέση της διαδρομής βρεθήκαμε μπροστά σε μικρό χριστιανικό ναό, βασιλικού ρυθμού, ο οποίος χρησίμευε σαν αποθήκη στην οικογένεια που ζούσε σε διπλανό σπίτι.

Ήταν φανερό ότι ούτε εδώ θα βρίσκαμε τον Αι-Βασίλη μας και μιας και η παράδοση μας έστελνε δυτικά, βάλαμε γραμμή για το Μπάρι.

Ο Saint Nicholas

Πώς ο επίσκοπος της Μύρας έγινε “Άγιος του Μπάρι”; Το ταξίδι από την Λυκία στις ανατολικές ακτές της Ιταλίας ήταν μακρύ.

Ο τάφος στη Μύρα υπήρξε ανέκαθεν τόπος προσκυνήματος. Και ήταν ευλογία για μια πόλη να φιλοξενεί ένα τόσης μεγάλης θρησκευτικής σημασίας μνημείο και να απολαμβάνει τα οικονομικά οφέλη από την φιλοξενία των προσκυνητών που συνέρεαν από διάφορα μέρη. Έτσι ευκαιρίας δοθείσης οι Βενετσιάνοι, θέλησαν να καρπωθούν αυτά τα οφέλη. Το 1087, τρία ιταλικά εμπορικά πλοία από το Μπάρι, επέστρεφαν στην Ιταλία από την Αντιόχεια. Κάνοντας στάση στη Μύρα, προσκύνησαν τον τάφο του Αγίου προστάτη των θαλασσινών, και το μέρος που έβγαινε το “άγιο μύρο”. Παρά τις αντιρρήσεις των τοπικών χριστιανών, έσπασαν την σαρκοφάγο του Αγίου, και πήραν τα λείψανα με το πρόσχημα ότι θα τα διαφυλάξουν από τους Σελτζούκους που ήταν πια οι αφέντες στην περιοχή.

Η βασιλική του Αγίου Νικολάου στο Μπάρι της Ιταλίας

Οι ναυτικοί έφτασαν κάποτε στο Μπάρι, αφού σε κάποιο ενδιάμεσο σταθμό φρόντισαν να φτιάξουν μια ειδική θήκη για τα λείψανα του Αγίου. Η υποδοχή του λαού ήταν θερμή και σύντομα επικράτησε η ιδέα να κτιστεί ένας μεγαλοπρεπής ναός στο Μπάρι για τον Άγιο Νικόλαο. Ο ναός τελικά περατώθηκε σε διάστημα δύο ετών και ο πάπας Ουρβανός ο Β’ κήρυξε τον ναό ως ιερό τόπο προσκυνήματος και έγινε έτσι ένα από τα σπουδαιότερα χριστιανικά κέντρα κατά τον μεσαίωνα.

Η κρύπτη (εσωτερίκό) του Αγίου Νικολάου στο Μπάρι της Ιταλίας

Μαζί με τα λείψανα του Αγίου ήρθαν στη Δύση και οι θρύλοι που τον συνόδευαν.

Υπάρχει μια γνωστή ιστορία, η οποία μάλλον αγγίζει τα όρια του μύθου και αφορά στο Νικόλαο πριν γίνει ιερέας.

Σύμφωνα με αυτή, ένας έμπορος στα Πάταρα είχε χάσει την περιουσία του και δεν μπορούσε να θρέψει την οικογένειά του. Οι τρεις κόρες του, για να βγάλουν την οικογένεια από τη δύσκολη θέση, αποφάσισαν να ρίξουν κλήρο και όποια βγει να γίνει πόρνη, για να μαζέψει χρήματα για την προίκα των υπόλοιπων αδελφών της. Ο κλήρος έπεσε στη μεγαλύτερη.

Ο Saint Nicholas μοιράζει δώρα (γαλλική καρτ ποσταλ)

Ο Νικόλαος, μαθαίνοντας την τραγική κατάσταση της οικογένειας, θέλησε να βοηθήσει. Έτσι, κατά τη διάρκεια της νύχτας και ενώ όλοι κοιμούνταν, ο Νικόλαος μπήκε κρυφά στο σπίτι του εμπόρου και άφησε μικρά σακιά με χρυσό για την οικογένεια. Μια νύχτα, για να μη γίνει αντιληπτός, έριξε το χρυσό από την καμινάδα και αυτός προσγειώθηκε μέσα σε μια κάλτσα που είχαν κρεμάσει στο τζάκι για να στεγνώσει. Έτσι, προέκυψε το έθιμο να μπαίνουν τα δώρα σε κάλτσες κρεμασμένες στο τζάκι. Επίσης, επειδή ο Άγιος Νικόλαος δώριζε στους ανθρώπους ό,τι είχαν ανάγκη, προέκυψε το έθιμο της ανταλλαγής δώρων την παραμονή της ημέρας του θανάτου του.

Τα έθιμα αυτά γνώρισαν μεγάλη αποδοχή στη μεσαιωνική Ευρώπη, ιδιαίτερα σε Ιταλία – Γαλλία – Ισπανία, και τα δώρα και τα κεράσματα ήταν συνήθως χειμωνιάτικα φρούτα (μήλα, πορτοκάλια, καρύδια και γλυκά). Ο Saint Nicholas απεικονίζεται με την μορφή καθολικού ιερέα, διατηρώντας την θρησκευτική του υπόσταση. Ακόμα και σήμερα την ημέρα της γιορτής γίνεται μεγάλη θρησκευτική πανήγυρις στο Μπάρι. Η αλήθεια είναι πως η Καθολική εκκλησία προσπαθεί να τηρήσει τα προσχήματα και δεν βλέπει με πολύ ευχάριστο μάτι την μετατροπή του Saint Nicholas σε Santa Claus, προφανώς γιατί η ροδαλή φιγούρα δεν συνάδει με τα αυστηρά καθολικά πρότυπα.

Δεν ήταν λοιπόν εδώ ο Αι-Βασίλης μας. Έπρεπε να τον ψάξουμε βορειότερα. Πάμε λοιπόν στο Άμστερνταμ

Ο Sinter Claes

Τα χρόνια της μεταρρύθμισης του προτεσταντισμού, η Καθολική εκκλησία βρίσκεται σε παρακμή. Ο Μαρτίνος Λούθηρος δεν δεχόταν τη λατρεία των αγίων και χλεύαζε τη γιορτή του Αγίου Νικολάου, χαρακτηρίζοντάς τη ως “παιδική και ψεύτικη”. Η φήμη του Αγίου Νικολάου περιορίστηκε παντού στην Ευρώπη. Στις κάτω χώρες όμως και ιδίως στην Ολλανδία, ο Sinter Klaas (Saint Nicholas), εξακολουθούσε να λατρεύεται από τους προτεστάντες σαν ο προστάτης των ναυτικών, των εμπόρων και των παιδιών, κυρίως από τον 12ο αιώνα και μετά.

Ο Sinter Klaas με πολλούς βοηθούς περιοδεύει στα κανάλια του Άμστερνταμ

Οι Ολλανδοί, ναυτικός λαός, μεταφέρουν τη φήμη του Αγίου Νικολάου στο Άμστερνταμ. Επηρεασμένοι από την συμμαχία τους με τους Ισπανούς και μετέχοντας σε πανηγυρικές εκδηλώσεις των συμμάχων τους όπως η γιορτή του Αγίου Νικολάου, σύντομα τον συγχωνεύουν με ένα δικό τους παγανιστικό τοπικό ήρωα του χειμώνα τον Wooden, γερμανικής προέλευσης. Η νέα μορφή του Αγίου Νικολάου δεν έχει πια γκρίζα ή μαυριδερή γενειάδα αλλά ολόλευκη και μεγαλύτερη. Έρχεται με πλοίο από την Ισπανία, έχει μαζί του έναν μαυριτανό βοηθό τον Zwart Piet (Μαύρο Πητ) και γυρίζει τη χώρα καβάλα στο άσπρο άλογό του. Η φιγούρα του Sinter Klaas γυρίζει ακόμα στους δρόμους και τα κανάλια του Άμστερνταμ, όμως το δικό μας ταξίδι δεν τελειώνει εδώ.

Τον 1626 Ολλανδοί Καλβινιστές μεταναστεύοντας στην Αμερική έπαιρναν μαζί τους και την εικόνα του Αγίου Νικολάου- Sinter Klaas. Το Νέο Άμστερνταμ που αργότερα θα ονομαστεί Νέα Υόρκη είναι ο επόμενος σταθμός του Αι-Βασίλη. Ας ταξιδέψουμε λοιπόν προς τα εκεί μήπως τον βρούμε επιτέλους.

Ο Santa Claus

Ο Saint Nicholas προστάτης της Νέας Υόρκης (σκίτσο του 1810)

Για χρόνια και με την επικράτηση των αγγλικής καταγωγής μεταναστών ο Sinter Klaas παραμένει στα αζήτητα, ώσπου το 1773 εμφανίζεται για πρώτη φορά το όνομα Santa Claus. Το πρόσωπο όμως που ανασκεύασε τον θρύλο, φαίνεται ότι είναι ο Αμερικανός λαϊκός συγγραφέας Washington Irving. Γράφοντας την ιστορία της Νέας Υόρκης για λογαριασμό του Ιστορικού Συλλόγου της Νέας Υόρκης που θεωρεί τον “Saint Nichlolas” προστάτη της πόλης, θα δώσει νέες διαστάσεις στον θρύλο. Εδώ όμως ο Άγιος Νικόλαος εμφανίζεται σαν πολεμικός προστάτης των Αμερικανών επαναστατών, σαν ένα αντίβαρο του Αγίου Γεωργίου προστάτη του αγγλικού στρατού. Ο Irving δανείζεται στοιχεία από την ολλανδική εκδοχή του Αγίου Νικολάου και τον περιγράφει να έρχεται πάνω στο άλογο του (χωρίς βοηθούς) και να μοιράζει δώρα.

Τον Δεκέμβριο του 1823 όλα άλλαξαν με ένα χριστουγεννιάτικο ποιηματάκι που έγινε γρήγορα πολύ δημοφιλές. “Η επίσκεψη του Αγίου Νικολοάου”, γνωστότερο σαν “Η νύχτα πριν απ’ τα Χριστούγεννα-The Night Before Christmas”, του Clement Clarke Moore. Το ποίημα περιγράφει, έναν εντελώς διαφορετικό Αι-Βασίλη που έχει τη μορφή ξωτικού και μπαίνει στα σπίτια μας από τις καμινάδες. Έχοντας δανειστεί στοιχεία από την φιγούρα του Irving αλλά και από γερμανικούς και σκανδιναβικούς μύθους, η αμερικανική εκδοχή του Santa Claus είναι πια γεγονός.

Ο Santa Claus του Nast

Το αποτέλεσμα ήρθε να ολοκληρώσει το 1863 ο πολιτικός και σατυρικός γελοιογράφος Thomas Nast. Ο Nast μέχρι το 1886 έδωσε και οπτική διάσταση στο νέο Santa Claus δημοσιεύοντας σκίτσα του κάθε χρόνο. Ο Nast γερμανικής καταγωγής ήταν εύκολο να συνθέσει τον νέο τύπο. Συμπλήρωσε την ιστορία του Moor τοποθετώντας το σημείο εκκίνησης του Αι-Βασίλη στον Βόρειο Πόλο, τον εφοδίασε με τάρανδους, τον έντυσε στα κόκκινα όπως η κάπα του Αγίου Νικολάου και τον στόλισε με άσπρα γουνάκια όπως ο Sinter Klaas. Ο Santa Claus κρατά πίπα όπως οι πλανόδιοι Γερμανοί έμποροι, είναι χοντρός κοιλαράς, με ροδαλά μάγουλα και καλοκάγαθο χαμόγελο. Είναι φανερό ότι ο Αι-Βασίλης του Nast δείχνει το όνειρο της αμερικανικής κοινωνίας (american dream), που στηρίζεται στην ευημερία, την ευδαιμονία, την καλοπέραση, την αφθονία και την μακροημέρευση του ανθρώπου. Ένας τέτοιος Αι-Βασίλης είναι προσωποποίηση του “αμερικανικού υλισμού”.

Η Ελληνορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Κουήνς της Νέας Υόρκης

Στη Νέα Υόρκη δεν μπορέσαμε να βρούμε τον Αι-Βασίλη μας. Βρήκαμε όμως τα ίχνη του Αγίου Νικολάου. Στο Κουήνς υπάρχει μοντέρνος ναός της Ελληνορθόδοξης εκκλησιάς της Αμερικής. Το 1972 η Καθολική Εκκλησία, δώρισε μερικά λείψανα του Αγίου Νικολάου από το Μπάρι, στην Ελληνορθόδοξη Αρχιεπισκοπή Αμερικής, τα οποία φυλάσσονται από τότε σ’ αυτόν τον ναό που έχει και το μεγαλύτερο ορθόδοξο εκκλησίασμα στις Η.Π.Α.

Όμως εμείς έπρεπε να συνεχίσουμε την έρευνα, γιατί η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Μείναμε λοιπόν στις Η.Π.Α. αλλά κάπου πιο δυτικά.

Η Coca Cola

Ο Santa Claus του Sundblom και της Coca Cola

Στην Ατλάντα των Η.Π.Α. μια δυναμική εταιρία εμφιαλώσεως που εμφανίστηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα, κατακτά σιγά σιγά την αγορά. Η Coca Cola πάει με όλα έλεγε κάποτε ένα διαφημιστικό σλόγκαν αυτής της εταιρείας. Μη σας φαίνεται παράξενο λοιπόν που η Coca Cola πάει και με τον Αι-Βασίλη. Ο Αι-Βασίλης των ημερών μας, είναι κατά κάποιον τρόπο δικό της δημιούργημα.

Τα Χριστούγεννα του 1931 η Coca Cola ξεκινάει μια τριανταπεντάχρονη διαφημιστική εκστρατεία με πρωταγωνιστή τον Santa Claus. Ο διαφημιστικός σχεδιαστής Haddon Sundblom ξανασχεδιάζει τον Santa Claus σε πραγματικό μέγεθος χρησιμοποιώντας αυτή τη φορά σαν ζωντανό μοντέλο έναν συνταξιούχο έμπορο. Ο Santa Claus τώρα είναι εύθυμος, ντυμένος στο κόκκινο κουστούμι του με τις άσπρες γούνες. Φορά μπότες και φαρδιά ζώνη. Η συνεχόμενη εμφάνισή του στον τύπο της εποχής, σε καταλόγους, αφίσες και βιτρίνες, πίνοντας το διάσημο αναψυκτικό τον καθιερώνει στα μάτια του κόσμου σαν ένα εμπορικό στερεότυπο.

Στη δεκαετία του 1950 ο αμερικανός Santa Claus γυρίζει όλο τον κόσμο και σύντομα θα ξεπεράσει σε δημοτικότητα, τον Saint Nicholas.

Αφού λοιπόν ο Αι-Βασίλης μας, ξενιτεύτηκε από τις Η.Π.Α. ας γυρίσουμε κι εμείς στην Ευρώπη μήπως σταθούμε τελικά τυχεροί.

Επιστροφή

Το βουνό Korvatunturi στη Λαπωνία

Η φήμη του αμερικανού Santa Claus δεν άφησε ασυγκίνητους τους Ευρωπαίους. Έτσι αφού ανακάλυψαν το 1925 ότι δεν υπάρχουν τάρανδοι στον Βόρειο Πόλο, πέρασαν στην αντεπίθεση. Το 1927 ο Markus Rautio, εκφωνητής παιδικών εκπομπών, στο εθνικό ραδιόφωνο της Φινλανδίας, ισχυριζόταν ότι ο Santa Claus (Joulupukki στα Φινλανδικά) ζούσε στην Λαπωνία στα ρωσοφινλανδικά σύνορα στο βουνό Korvatunturi. Η συγκεκριμένη τοποθεσία δεν είναι βουνό αλλά ένας λόφος με 500 μέτρα υψόμετρο, ωστόσο ο ισχυρισμός του αυτός ήταν αρκετός για να συντηρήσει το μύθο.

Φυσικά δεν υπήρχε περίπτωση να βρούμε τον Αι-Βασίλη μας εδώ. Πήραμε λοιπόν το δρόμο προς το νότο. Κάτι είχαμε μάθει για την Γαλλία.

Οι αντιδράσεις του κόσμου σ’ αυτόν τον αμερικανόφερτο τύπο δεν ήταν πάντα ευχάριστες. Η εμπορική του εικόνα έρχονταν σε αντίθεση με το θρησκευτικό συναίσθημα.

Η σταύρωση Pere Noel στη Dijon

Στη Dijon της Γαλλίας το 1951 πλήθος κόσμου συγκεντρώθηκε στην “Πλατεία Ελευθερίας” για να πυρπολήσει συμβολικά ένα ομοίωμα του Santa Claus (Pere Noel στα γαλλικά). Το πλήθος επηρεάστηκε από γραπτά του τοπικού τύπου που παρομοίαζαν τον Pere Noel με κούκο σε ξένη φωλιά. Ωστόσο ακριβώς την επόμενη μέρα υποστηρικτές του Αι-Βασίλη ντυμένοι στα κόκκινα και άσπρα παρέλασαν στην ίδια πλατεία. Το περιστατικό εξελίχθηκε σε έθιμο που συνεχίζεται και στις μέρες μας.

Στη Γαλλία δεν βρήκαμε τον Αι-Βασίλη μας. Τελικά μάλλον ψάχναμε με λάθος τρόπο. Επιστροφή λοιπόν στη βάση μας.

Επίλογος

Η εξέλιξη του Αι-Βασίλη είναι ένα διαχρονικό παραμύθι. Με το εμπορικό στοιχείο να κυριαρχεί του θρησκευτικού. Από τους Ιταλούς εμπόρους που πούλησαν τα λείψανα του Αγίου Νικολάου στην Καθολική εκκλησιά μέχρι τους Κινέζους κατασκευαστές κουρδιστών Αι-Βασίληδων. Τα χρωματιστά μπουκαλάκια με το άγιο μύρο αντικαταστάθηκαν από τα μπουκάλια της Coca Cola, η επίσκεψη στον τάφο του Αγίου Νικολάου από διακοπές στη Λαπωνία.

Σαν επιστέγασμα το 1996 η Coca Cola είχε την φαεινή ιδέα να γιορτάσει τα εξηκοστά πέμπτα γενέθλια του δικού της Αι-Βασίλη. Δεν υπάρχουν πλέον προσχήματα.

Η τελευταία προσπάθεια να σωθεί η μαγική εικόνα του Αι-Βασίλη στον εικοστό πρώτο αιώνα, είναι ηλεκτρονική. Ο φίλος μας δεν κατοικεί πια στη γη, αλλά στο μαγικό κόσμο του World Wide Web. Χιλιάδες ιστοσελίδες είναι αφιερωμένες σ’ αυτόν και πλήθος δικτυακών τόπων υποστηρίζουν ότι είναι η νέα κατοικία του.

Κάπου εδώ πρέπει να σταματήσουμε κι εμείς την αναζήτηση. Τα ίχνη του Αι-Βασίλη που όλοι αγαπήσαμε και εξακολουθούμε να αγαπάμε χάνονται πια στο διαδίκτυο.

Όμως σε τελική ανάλυση όταν τον χρειαστούμε ο Αι-Βασίλης είναι δίπλα μας, είναι μέσα στις καρδιές μας, μοιράζοντας δώρα, και σκορπίζοντας χαρά κάθε Χριστούγεννα, κάθε Πρωτοχρονιά. Δεν έχει σημασία αν δεν υπάρχουν πια καμινάδες. Στήστε το αφτί σας στις σωληνώσεις των καλοριφέρ και θα ακούσετε το μοναδικό του γέλιο.

Χο χο χο….

Μιχάλης Πολίτης